U septembru se statistike o samoubistvima čuju glasnije nego tokom ostalih mjeseci, pa iznova saznajemo da su i ovogodišnji podaci, u regionu i globalno, zabrinjavajući. Statistika govori da svake godine premine preko 700 000 ljudi zbog samoubistva i da je samoubistvo četvrti vodeći uzrok smrti mladih među 15 i 19 godina.
U suvu statistiku ne staju razorni efekti koje svako samoubistvo ostavlja na porodice, društva i zajednice. Baš zbog navedenog, novinarska etika je posebno važna kad se izvještava o ovako osjetljivoj temi.
Da li je efekat uticaja medija na broj samoubistava mjerljiv?
Godine 1774. Geteov roman Jadi mladoga Vertera, u kojem glavni junak izvrši samoubistvo zbog nesrećne ljubavi, zabranjen je u mnogim evropskim državama. Smatralo se da je roman podstakao imitirajuća samoubistva u Italiji, Njemačkoj, Danskoj… Tako je po ovom književnom djelu nazvan fenomen Verterov efekat koji opisuje seriju samoubistava za koje se smatra da su podstaknuta reprezentacijom u medijima, književnosti ili uopšte pop kulturi.
Naučna istraživanja o “imitirajućim samoubistvima” počela su radom Dejvida Filipsa sedamdesetih godina 20. veka. Smatra se da se jedan od najvećih efekata imitirajućih samoubistava desio nakon smrti holivudske zvijezde Merilin Monro. U avgustu 1962. godine, kada je ona preminula, broj samoubistava je porastao za 12%. Isto tako, prema američkim istraživačima, objavljivanje više reportaža o samoubistvima u kratkom vremenskom periodu povećava stopu samoubistava za 2,51% u jednom mjesecu. Ovo je posebno slučaj kod samoubistava javnih ličnosti.
Čini se da je uticaj medija na samoubilačko ponašanje najvjerovatniji:
- kada je preciziran i detaljno predstavljen metod samoubistva;
- kada se priča izvještava dramatično i senzacionalistički;
- kada se dese samoubistva poznatih ličnosti.
Međutim, iako je objavljeno više od 40 naučnih radova o uticaju samoubilačkih priča u medijima na samoubistvo u stvarnom životu, jasno nam je da je ovo teško mjerljivo i da rezultati ne moraju biti dosljedni. Ipak, način na koji se piše o samoubistvu može uticati na to kako se ljudi ponašaju u kriznim situacijama, kako reaguju kad su njihovi bližnji u krizi, pa i na njihova uverenja o mentalnom zdravlju, depresiji, itd.
Kako se ne izvještava o samoubistvu?
Plastični primjer kako ne izvještavati o samoubistvu može se naći na naslovnici Daily News-a iz 2014. godine, kada je Robin Williams izvršio samoubistvo, a njihova cijela naslovna strana posvećena je tome. Boldovanim naslovom ispisano je “Hanged”, a crvene bullet points o tome kako je izvršio samoubistvo i gdje je bila njegova žena napisane su u uglovima, oko njegove slike.
Na ovaj način, prekršene su apsolutno sve smjernice izvještavanja o samoubistvu:
- senzacionalistički prikaz;
- detaljni opisi samoubistva;
- pominjanje porodice;
- čak 4 strane posvećene ovom slučaju umjesto da informacije budu kratke i koncizne, bez ulaženja u detalje.
Dovoljno je da naslov bude senzacionalistički i šteta je već učinjena. A kad ga prate netačne informacije potkrijepljenje mitovima iz naroda, samo se dalje zaglušuje potencijalna pomoć i važni resursi koje ovakvi članci imaju moć da predstave široj javnosti.
Mitovi o suicidu – kako ih pobiti?
Vjerujem da je najteži, a najplodonosniji dio novinarskog izvještavanja to što (ako želite da vaše priče budu kvalitetne i ponude nešto novo, a potrebno čitaocu) ne možete samo preispitivati društvo, već morate stalno preispitivati i sebe. I sebe i svoje internalizovane vrijednosti i uvjerenja, ono što mislimo da znamo jer smo tako naučeni, a naučeni su i roditelji, i njihovi roditelji, a niko nije zastao da se zapita: zašto?
Zato želim da vas pitam – Kako zamišljate suicidalnu osobu? Ukoliko vas pitam da je opišete, kako biste to uradili?
Možda zamišljate da je u pitanju klinički depresivna osoba koja ne prestaje da plače. Ali:
- Ukoliko neko ima depresiju, ne znači da stalno plače, da je stalno tužan ili da to možete lako uočiti. Neki ljudi se trude da se njihovi simptomi nikako ne primijete, tako da će zapravo izgledati nasmijani i srećni, iako se bore sa depresijom (”smiling depression”).
- Neće počiniti samoubistvo samo duboko depresivne osobe.
Sa razbijanjem ovog mita susrela sam se kad sam čitala knjigu 50 velikih mitova psihologije gdje je objašnjeno da suicid mogu počiniti i osobe koje imaju panični poremećaj, društvenu fobiju, granični poremećaj ličnosti, antisocijalni poremećaj ličnosti, rodnu disforiju, nekad i jer se suočavaju sa smrtnom bolešću ili bolom koji nije moguće ublažiti, a u 5–10% slučajeva samoubistva nije poznato da je osoba imala bilo kakav mentalni poremećaj.
Jedan od mitova za koji sam primjetila da je rasprostranjen u balkanskim porodicama, jeste i taj da djeca ne mogu imati problema, te se stoga sve njihove psihičke tegobe odbacuju sa ismijavanjem ili mehanizmom odbrane od strane roditelja koji misle da su pokušaji otvaranja djece o tegobama napadi na njih, a ne vapaj za pomoć, pa ste sigurno nekad čuli ustaljene fraze poput: “Sve smo ti pružili” ili “Imaš krov nad glavom, šta želiš više”, itd. Ovo je, naravno, neistina, djeca su bića i ona osjećaju, razmišljaju, upijaju i žele da ostvare svoje potrebe. Njihova iskustva nikako nisu manje vredna, a smatra se da oko 50% problema sa mentalnim zdravljem počinje da se razvija od 14. godine. Kod djece se najčešće javljaju anksioznost, depresija i ADHD.
Kao i svi gorenavedeni mitovi, tako i bilo kakvo romantizovanje samoubistva, predstavljanje samoubistva kao herojski čin, ali i kao kukavički čin, samo drastično banalizuje ovaj problem, pa se tako zanemaruje kompleksnost teme, ali i resursi za prevenciju.
Kada mediji, umjesto da ih pobijaju, podržavaju i recikliraju ove mitove u svom izvještavanju, čini se vidljiva šteta, a istovremeno se zanemaruje najvažniji korak u borbi sa suicidalnim mislima, a to je – prevencija.
Prevencija
Sva opisana zapažanja nikako ne znače da mediji ne treba da izvještavaju o ovom ozbiljnom problemu javnog zdravlja. Naprotiv! Praćenje novinarskih smjernica (koje su lako dostupne na internetu) zaista pravi vidljivu razliku, tako mediji predstavljaju važnu alatku za informisanje, ali i za izgradnju mosta između osobe kojoj treba pomoć i resursa koji tu pomoć mogu pružiti.
Organizacija reportingonsuicides.org sastavila je spisak najboljih praksi i preporuka za izvještavanje o samoubistvu, a ovo su neke od njih:
izbjegavati: | umjesto toga: |
Opisivanje ili prikazivanje metode samoubistva i objavljivanje lokacije samoubistva. | Objasniti da je smrt samoubistvo, ali ne objavljivati informacije o lokaciji. |
Lične podatke o osobi koja je preminula. | Zadržati se na osnovnim informacijama. |
Predstavljanje samoubistva kao uobičajenog ili prihvatljivog odgovora na teškoće. | Objasniti važnost podrške, što stručne, što ljudi iz okoline. |
Pojednostavljivanje ili spekulisanje o razlogu samoubistva. | Opisati znakove upozorenja i faktore rizika (npr. mentalne bolesti, zloupotreba supstanci) koji daju kontekst samoubistva. |
Senzacionalistički naslov ili riječi. | Izvještavati o smrti koristeći činjenice i jezik koji je osjetljiv i obazriv prema ožalošćenoj porodici. |
Romantizovanje samoubistva. | Navesti kontekst i činjenice za suprotstavljanje percepciji da je samoubistvo u vezi sa herojstvom, čašću ili lojalnošću, ili da je kukavički čin. |
Objavljivanje sadržaja oproštajnog pisma. | Objaviti da je oproštajno pismo pronađeno. |
Prevencija ima za cilj da kreira konkretne strategije koje bi smanjile faktore rizika za samoubistvo i povećale zaštitne faktore. Ovako nešto bi zahtijevalo koordinisano djelovanje mnogih sfera društva, pa tako i medija.
Treba naglasiti resurse za pomoć i pitati stručnjake koji mogu dati smjernice za prevenciju samoubistava, ali i upozoriti na faktore koji ukazuju da neko razmišlja o samoubistvu (ti faktori mogu biti veoma specifični, npr. da osoba počne da poklanja sve svoje stvari ljudima iz okoline, da ponavlja kako nema svrhe i nade za boljitkom, da zloupotrebljava alkohol ili psihoaktivne supstance).
Kada se radi o drugačijim okolnostima, kao što je masovna pucnjava koja se završava samoubistvom ili slučaj kada osoba izvrši ubistvo, pa samoubistvo, takođe treba obratiti pažnju na posebne smjernice, a one mogu biti nađene na reportingonmassshootings.org.
Resursi
Nije neobično što ljudi tvrde da se na Balkanu ništa ne radi povodom mentalnog zdravlja jer ovo jeste tema na koju mnogi okrenu glavu i negoduju. Ali vas sad pozivam da potražite malo podrobnije jer ćete naći sjajne ljude i organizacije koje godinama unazad stvaraju kvalitetan sadržaj i nude resurse.
Najveća smjernica je da provjerite domaći sajt Važno je jer ćete na ovoj platformi pronaći informacije, spisak institucija i organizacija sa kontaktima u regionu koji se bave mentalnim zdravljem, kao i korisne linkove.
Podsjetite bližnje da ste tu za njih, da ih volite i da nisu teret, a medije da način na koji pišu i govore o samoubistvu može doslovce spasiti živote.
